ჯუნჯური დო ნოსერი

ლაზები ან ჭანები — ქართველთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი. ლაზები, სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთისა და მდინარე ჭოროხის აუზის, ისტორიული ლაზეთის, მკვიდრი მოსახლეობაა. ძირითადად ცხოვრობენ თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, აგრეთვე აჭარაში, მდინარე ჭოროხის აუზში და სამეგრელოში ენგურის შესართავთან (ანაკლია). ლაზები საუბრობენ ქართველური ჯგუფის ზანური (მეგრულ-ჭანური) ენის ლაზურ (ჭანურ) დიალექტზე. თურქეთში მცხოვრები ლაზები მუსლიმები არიან, მაგრამ გათურქების იძულებითი პოლიტიკის მიუხედავად მათ შეინარჩუნეს თავისი ენა და კულტურა. ცნობილია, რომ ძველი კოლხები ანუ ლაზები ოდესღაც „თავისთავადნი“, დამოუკიდებელნი და ძლიერნი იყვნენ. შემდეგ კი ისინი დაიქსაქსნენ და დასუსტდნენ. ამის შესახებ ცნობა ანტიკურ მწერლობაშიც შენახულა[5]. და ამის საფუძველზე ახალ საისტორიო ლიტერატურაშიც განმტკიცებულა[6]. პროკოპი კესარიელი ეხება ძველ კოლხებს ანუ შემდეგი დროის ლაზებს ანუ ჭანებს და შენიშნავს, რომ „ჭანები ძველთაგანვე თავსთავადნი იყვნენ და არავის არ ემორჩილებოდნენ“[7]. ლაზებს ასე ახასიათებს ერთი ბიზანტიელი ისტორიკოსი: „ლაზები მეტად მრავალრიცხოვანი და მეომარი ხალხია და სხვა ძლიერ ხალხებსაც მბრძანებლობენ. ისინი ამაყობენ კოლხთა ძველი სახელით და ზომაზედ მეტად ქედმაღლობენ. და უნდა ითქვას, არც თუ უსაფუძვლოდ“[8]. ისტორიული ლაზეთი საქართველოს თანამედროვე საზღვრებში ვახუშტი ბატონიშვილი ლაზებს ასე ახასიათებს:

T’eren var t’eren, jur cuma kort’eren. Arti dido noseri, majurani cuncuri t’eren. Arto ixandept’erenan. Txa oncvinapt’erenan. Art dğas noserik m3xulişi caşa kexteren. Ok’orobu şeni mutu var uğut’eren do patxupt’eren. Noserik cuncuri cuma muşiş u3’veren, “Ma dopatxa, si dok’orobi”ya. Mteli m3xulepe dopatxeren. Uk’ule kagexteren do mu z’iras; cuncurik txalepe mtel doç’k’ireren do ar txa kodut’aleren. Noseri cumak kogoşubğeren. Mu qvi? Antepe muşeni noç’k’iri? yado k’itxeren. Cuncurikti tkveren, “Si dopatxi, antepek koç’k’omes. Xvala em txak var ç’k’omu. Doç’opu do kraşi jin doç’ap’eren. Emuşeni eya var mevoç’k’iri do majuranepe mteli dop’ç’k’iriya. Limcis goiktasunonan, mitik va nagnas yado mteli txalepe dotirerenan do limxanaşi tude dompulerenan. İrk’oçik kodinciruşi txalepeşi manceş oxorişa mendaxterenan. Noserik txalepeşi mances u3’veren, “Çkin oxori çkinişa goviktaten. Çkva var vi3adaten. Para çkini komomçit.” Txalepeşi mancekti paraş gverdi noseris meçeren, gverdi cuncuris. Cuncuris guri muxteren. Muşeni cuma çkimis çkimişe k’onari para meçapt yado doluqureren. Uk’ule tkveren, “Ma limxanaşi tudeşa tito-jur ptiri, amuk tito-tito tiru. Muşeni çkimişe k’onari para meçap? Ma emuşen dido para momçaginon”ya. K’oçik k’itxeren, “Mu tirit, mu ont’k’obinit?”ya. Noserik tkveren, “Mutu var, mutu var, cuncuri cuma çkimik çaçkups”ya. Konagnerenan. K’oçi oxorişa amaxteren livori ezdimuşa. Emoras cumalepe imt’erenan. Cuncuri do noseri oxorişa mendaxterenan. Nana mutepeşi dido xarmeli t’eren. Noseri cumak papa doxazireren. Oxoris 3’k’ari do mkirişen çkva mutu var t’eren. Emuşeni papa doxazireren. Nanas koças yado cuncuris komeçeren papa. Cuncurikti k’iziten t’u3a t’u3a nana muşiş p’icis kodoluberen. Dido t’u3a rt’u şeni nana doğureren do mot’ak’eren. Noseri cuma komoxteren. “Nanas mu ağodu” yado gamiqureren. Cuncurikti “Dido k’ai a3’onu papa na kopçi, emuşeni iz’i3aps”ya.

Middle Ages The kingdom of Lazica in late antiquity The warlike tribes of the Chaldia, called Tzanni, the ancestors of modern Laz people lived in Tzanica, the area located between the Byzantine and the Lazica. It included several settlements named: Athenae, Archabis and Apsarus; Tzanni were neither subjects of the Romans nor of the king of the Lazica, except that during the reign of the Byzantine emperor Justinian I (r. 527–565) they were subdued, Christianized and brought to central rule.[23][24] The bishops of the Lazica appointed their priests, seeing they are Christians. Tzanni began to have closer contact with the Greeks and acquired various Hellenic cultural traits, including in some cases the language. Map of the Caucasus, c. 740 AD From 542 to 562, Lazica was a scene of the protracted rivalry between the Eastern Roman and Sassanid empires, culminating in the Lazic War, where 1,000 Tzanni auxiliaries under Dagisthaeus participated. Emperor Heraclius's offensive in 628 AD brought victory over the Persians and ensured Roman predominance in Lazica until the invasion and conquest of the Caucasus by the Arabs in the second half of the seventh century. As the result of Muslim invasions, the ancient metropolis, Phasis, was lost and Trebizond became the new Metropolitan bishop of Lazica, since then the name Lazi appears the general Greek name for Tzanni. According to Geography of Anania Shirakatsi of the 7th century,[25] Colchis (Yeger in Armenian sources, same as Lazica) was subdivided into four small districts, one of them being Tzanica, that is Chaldia, and mentions Athinae, Rhizus and Trebizond among its cities. From the second half of the eight century the Trebizond area is referred to in Greek sources (namely of Epiphanius of Constantinople) as Lazica. The 10th-century Arab geographer Abul Feda regards city of Trebizond as being largely a Lazian port.