ჩქიმი დიდი უჩიტელეფე

1.3. ჩემი დიდი მასწავლებლები 1. ათას ცხრაას სამოცდაოთხ წელს ჩვენს სოფელში, სარფში, თბილისის უნივერსიტეტიდან მოვიდნენ ორი ლექტორები (= ლექტორი) – ოთარ ურიდია და ფარნაოზ ერთელიშვილი. 2. სოფლის გოგონები და ბიჭები შეგვაგროვეს (= შეგვკრიბეს) და გვითხრეს: 3. “უნივერსიტეტში სწავლა ვისაც უნდა, აწი (= ახლა) ჩვენ აქ გამოცდა (= გამოცდას) ვუკეთებთ (= ჩავუტარებთ) და ვინც კარგი პასუხი მოგვცეს (= კარგად გვიპასუხებს), ისინი (= იმათ) წავიყვანთ თბილისში”. 4. და ვინმემ (= ვინც) გამოცდაზე სამ ნიშანს (= სამიანს) მიიღებდა, ის დარჩებოდა უნივერსიტეტში. 5. ორი კაცი შეგვარჩიეს. 6. თბილისში ერთი თვით ადრე წავედით. 7. იქ ოთარ ურიდიამ მიგვიყვანა მასწავლებლებთან, ჰოდა, გამოცდებისთვის მზადება დავიწყეთ. 8. ჩვენი (= ჩვენს) გამოცდას ხუთი აკადემიკოსი გვესწრებოდა (= ესწრებოდა): აკაკი შანიძე იყო, არნოლდ ჩიქობავა, გიორგი ახვლედიანი, ალექსანდრე ბარამიძე იყო... 9. ასე გავხდით უნივერსიტეტის სტუდენტები მე და ომარი (= ომარ) მემიშიში. 10. ვცხოვრობდით სტუდქალაქის საერთო საცხოვრებელში. 11. ხუთი წელი ის (= იმ) საერთო საცხოვრებელში რვა კაცი ვცხოვრობდით. 12. ოთხი − ერთ მხარეს ოთახის, ოთხი − მეორე მხარეს. 13. შუა ადგილას იყო სამეცადინო ოთახი. 14. ცოტა ძნელი იყო, მაგრამ რა გვექნა?! 15. უნივერსიტეტში დიდად ცნობილი პროფესორებმა (= პროფესორები) გვასწავლიდნენ: აკაკი შანიძე, არნოლდ ჩიქობავა, ვარლამ თოფურია, სიმონ ყაუხჩიშვილი, ალექსანდრე ბარამიძე, გიორგი ახვლედიანი, კორნელი დანელია, ოთარ ურიდია... ბევრნი იყვნენ. 16. ინგლისურის მასწავლებელი მყავდა ქეთო ბაქრაძე. 17. მეხუთე კურსზე ვიყავი და აკაკი შანიძემ (= შანიძე) მასწავლიდა ძველი ქართული ენა (= ძველ ქართულ ენას), ცოტა მოხუცებული იყო. 18. ენის ჯგუფში ვიყავით ხუთი კაცი − სამი გოგო, ორი ბიჭი. 19. ბიჭები ვიყავით მე და რუბენ ენუქაშვილი. 20. ენუქაშვილი ებრაელი იყო, ჰოდა, გაზეთს მოჰქონდა და აძლევდა [აკაკი შანიძეს]. 21. უნივერსიტეტის მთავარი კორპუსის წინ მეექვსე კორპუსი იყო. 22. იქ ქართული ენის იყო ლაბორატორია. 23. ერთხელ, იქ, ლაბორატორიაში, მივედი. 24. წიგნები, რაღაცები ჩავაბარე და რომ ჩამოვდივარ (= ჩამოვდიოდი), შემომხვდა აკაკი შანიძე კიბეზე. 25. ჩემი სახელი სულ ეშლებოდა, ფრიდონს მეძახდა. 26. ერთხელ აკაკი შანიძეს დიდი მორიდებით ვკითხე: 27. “ბატონო აკაკი, მე ნოდარი მქვია და ფრიდონს რად მეძახით-მეთქი”. 28. მან მითხრა, რომ: “შენ სახელში „რ“ ასო არის, ფრიდონის სახელშიც „რ“ ასო არის, ამიტომ მეშლებაო”. 29. ძალიან თბილი კაცი (= ადამიანი) იყო. 30. ძალიან გვიყვარდა. 31. არნოლდ ჩიქობავა ყველა სარფელების (= სარფელის) დამრიგებელი იყო. 32. იგი საშუალო ტანის კაცი იყო. 33. ლამაზად საუბარი იცოდა, დიდი დახმარებებიც იცოდა. 34. მისი წიგნი „ჭანური ენის გრამატიკა“ ბევრჯერ წავიკითხე. 35. ყოველმხრივ გვეხმარებოდა. 36. ჩიქობავამ (= ჩიქობავა) მე არ მასწავლიდა, მაგრამ ლაზი რომ ვიყავი, იცოდა და მეკითხებოდა: 37. “როგორ ხარ, რას აკეთებ?” 38. და იმასაც მკითხავდა (= დასძენდა), რომ: “რამე ხომ გაჭირვება არ გაქვს (= გაჭირვება ხომ არ გაქვს), რამე (= რამით) დაგეხმაროო?” 39. “დიდი მადლობა, მაგრამ არაფერი მჭირდება-მეთქი”, − ვეუბნებოდი. 40. არნოლდ ჩიქობავა დიდად ყური (= ყურს) მაძლევდა (= დიდ ყურადღებას მაქცევდა). 41. უნივერსიტეტში ჩვენ ყველამ (= ყველა) ძალიან კარგი (= კარგად) გვექცეოდა. 42. ვარლამ თოფურია ძალიან კარგი კაცი იყო. 43. სადაც, რომ (= არ უნდა) შემხვდებოდა, წინ (= პირველად) სალამი (= სალამს) მან (= ის) მაძლევდა (= მესალმებოდა). 44. ძალიან ტკბილი კაცი იყო. 45. ვარლამ თოფურია ჩემი ხელმძღვანელი იყო. 46. მისი დავალებით ორი თემა დავწერე. 47. მე ის (= მას) ყოველთვის ტკბილი სიტყვებით გავიხსენებ. 48. მესამე კურსზე ვიყავი, თოფურია რომ გარდაიცვალა. 49. მისი გარდაცვალება დიდად მეწყინა. 50. ყველა სტუდენტებს (= სტუდენტს) ძალიან ეწყინა. 51. გიორგი ახვლედიანი დიდი (= წარმოსადეგი) კაცი იყო, 52. რომ შეგეხედა, ახალგაზრდა ბიჭი გეგონებოდა. 53. ის ძალიან საყვარელი კაცი (= ადამიანი) იყო. 54. სიმონ ყაუხჩიშვილი დიდად მოხუცი იყო, ბევრი ლაპარაკიც არ უყვარდა. 55. ჩვენ, სტუდენტებმა (= სტუდენტებს), ძალიან ვყვარობდით (= გვიყვარდა). 56. ზაფხულში გამოცდებს რომ დავამთავრებდით, 57. აგვისტოს თვეში უკან რომ მივდიოდი უნივერსიტეტში, 58. ეს ნაწერები მიმქონდა და ფარნაოზი (= ფარნაოზ) ერთელიშვილს ვაძლევდი. 59. ამგვარად, სამ წელს (= სამი წელი), ზაფხულში (= ზაფხულობით), ტექსტები ვწერე. 60. უნივერსიტეტი რომ დავამთავრე, სახლში ჩამოსვლის წინ (= ჩამოსვლამდე), სამი დღეს (= დღე) თბილისში დავრჩი. 61. აკაკი შანიძემ (= შანიძე) მკითხა, რომ: 62. “აქ რჩები, თუ სარფში მიდიხარო?” 63. მე ვუთხარი, რომ: “აქ ვერ დავრჩები, სახლში ორი ბავშვი მყავს (= მელოდება) და დედ-მამაც ავად მყავს, ამიტომ ვერ დავრჩები-მეთქი”. 64. ამის შემდეგ მან ასე მითხრა: “წადი სარფში და ლაზური (= ლაზურ) ენას პატრონობა გააკეთეო (= გაუწიეო)”. 65. მე დღესაც მახსოვს მისი ეს სიტყვები და როგორც მითხრა, ისე ვაკეთებ. 66. ეს (= ამას) ვეუბნები ჩვენი სკოლის ბავშვებს. 67. დღეს ხომ ნახეთ, ეს (= ამ) ბავშვებს გაუჭირდათ ლაზური (= ლაზურად) საუბარი. 68. სარფში იშვიათი არის სახლი, რომ სახლში დედა-მამა ლაზი იყოს. 69. ან დედა არის ლაზი, ან მამა არის აჭარელი, ან მამა არის ლაზი, ნენა − აჯაელი. 70. და ასეთი სუფთა ლაზური ოჯახი ორი-სამი ცალი თუ იყოს (= არის). 71. ჰოდა, ახალი მოსული (= ახალმოსულ) რძლებს ბავშვები რომ ეყოლებათ, ბავშვებს ქართული, აჭარული კილოთი ელაპარაკებიან. 72. თუმცა ლაზებმაც (= ლაზებიც) ქართული (= ქართულად) ელაპარაკებიან და ბავშვებს (= ბავშვებმა) ლაზური არ იციან.

chkimi didi uchit'elepe 1. shilia chkhovros sumonechdootkho ts'anas chkini kyoisha, sarpisha, tiplizis universit'et'ishen mokhtes zhur lekt'orepe – otar uridia do parnaoz ertelishvili. 2. kyoishi k'ulanepe do bich'epe ok'omobghes do mits'ves: 3. „universit'et'is ok'itkhu mitkhanis unon, ats'i chkin ak gamotsda vukhvenupt do mitkhanik k'ai joghabi momchan, entepe viqonupt t'iplizisha“. 4. do mitkhanik gamotsdas sum nishani guts'ughat'u, iya doskidut'u universit'et'is. 5. zhur k'ochi domtskhunes. 6. t'iplizisha ar tutashen ordo vigzalit. 7. ek otar uridiak memiqones uchit'elepesha, edo, gamotsdapesheni okhaziru gyoch'k'it. 8. chkini gamotsdas khuttane ak'ademik'osi gvests'reboda: ak'ak'i shanidze t'u, arnold chikobava, giorgi akhvlediani, aleksandre baramidze t'u... 9. asho doviqvit universit'et'is st'udent'epe man do omari memishishi. 10. psk'idut'it st'udkalakis saerto satskhovrebelis. 11. khut ts'anas iya saerto satskhovrebelis ovro k'ochi psk'idut'it. 12. otkho – ar semtis odas, otkho – mazhvaa semtis. 13. orta yeis t'u sametsadino otakhi. 14. mtsika chetini t'u, hama mu p'at'it?! 15. universit'et'is dido chkinapey p'ropesorepek moguapt'es: ak'ak'i shanidze, arnold chikobava, varlam topuria, simon qaukhchishvili, aleksandre baramidze, giorgi akhvlediani, k'orneli danelia, otar uridia… didope t'es. 16. inglisuris uchit'eli miqount'u keto bakradze. 17. makhuta k'ursis vort'i edo ak'ak'i shanidzek moguap't'u dzveli kartuli ena, mtsika badi t'u. 18. enis jgupis vort'it khut k'ochi – sum k'ulani, zhur bich'i. 19. bich'epe vort'it man do ruben enukashvili. 20. enukashvili ebraeli t'u, edo, gazeta komumep't'u do mechap't'u. 21. universit'et'is mtavari k'orp'usis ts'okhle meekvse k'orp'usi t'u. 22. ek kartuli enis t'u laborat'oria. 23. arpara, ek, laborat'oriasha, mepti. 24. ketabepe, mutkhaepe chavabare do ena geulu komemargu ak'ak'i shanidze k'ibes. 25. chkimi jokho boine nashashet'u, pridonis medzakhda. 26. arpara ak'ak'i shanidzes dido onjghorobaten bk'itkhi: 27. „bat'ono ak'ak'i, man nodari mjokhons do pridoni mot mits'umer-ma“. 28. muk mits'u-ki: „skani jokhos „r“ aso ren, pridoni jokhost'i „r“ aso ren, amusheni memashashenia“. 29. dido t'ibu k'ochi t'u. 30. dido p'qoropt'it. 31. arnold chikobava mteli sarpulepeshi gemchanu rt'u. 32. iya ortanja boili k'ochi t'u. 33. mskva oghaghalu uchkit'u, dido mesholupeti uchkit'u. 34. emushi ketabi „ch'anuri enis gramat'ik'a“ didopara mezhavik'itkhi. 35. mteli iyanda memisholt'es. 36. chikobavak ma vamok'itkhap'ep't'u, hama lazi na vort'i, uchkit'u do mk'itkhup't'u: 37. “much'o e, mu ikip?” 38. do eti mk'itkhup't'u-ki: “mutu khosh gach'irveba vagighun, mutu megisholaia?” 39. „didi madloba, hama mutu lazimi va yen-ma“, – vuts'umept'i. 40. arnold chikobava dido quji momchap't'u. 41. universit'et'is chkin mtellik dido k'ai moghodapt'es. 42. varlam topuria dido k'ai k'ochi t'u. 43. sotkhani na memargat'u, ts'okhle selami muk momchap't'u. 44. dido loqa k'ochi t'u. 45. varlam topuria chkimi khelmdzghvaneli t'u. 46. mushi davalebaten zhur tema dobch'ari. 47. man iya irote loqa nenapeten goishinap. 48. masuma k'ursis vort'i, topuria na doghuru. 49. mushi ghura dido p'at'i mats'onu. 50. teli st'udent'epes p'at'i kodats'onu. 51. giorgi akhvlediani dido k'ochi t'u, 52. ena mendats'k'edat'i, delik'anli bich'i gachkinet'u. 53. iya dido oqoroponi k'ochi t'u. 54. simon qaukhchishvili dido badi rt'u, dido oghaghalusti var qoropt'u. 55. chkin, st'udent'epek, dido p'qoropt'it. 56. yaizis gamotsdape na ochodinat'i, 57. agvist'os tutas geri na vidat'i universit'et'isha, 58. aya ch'arelepe vimert'i do parnaozi ertelishvilis mepchap't'i. 59. asho ten, sum ts'anas ჲaizis t'ekst'epe p'ch'ari. 60. universit'et'i na dovochodini, okhorisha mokhtimus ts'okhle, sum dghas t'iplizis dopskidi. 61. ak'ak'i shanidzek mk'itkhu-ki: 62. „ak doskiduy, iokse sarpisha nuluya?“ 63. man vuts'i-ki: „ak var domaskedinen, okhois zhur bere miqoun do nana-babati dzabuni miqoun, amusheni var domaskedinen-ma“. 64. amushk'ule muk asho mits'u: „idi sarpisha do lazuri nenas saeboba oghodia“. 65. ma andghati komshuns mushi aya nenape do ena mits'usteri vikip. 66. aya vuts'umer chkini mektebis berepes. 67. andgha khosh dziit, aya beepes gauch'irdat lazui oghaghalu. 68. sarpis okhoi ishviati en, okhoi-ki nana-baba lazi t'as. 69. ia nana en lazi, ia baba en ajaeli, ia baba en lazi, nena – ajaeli. 70. do asho supta lazuri ojakhi ar zhur-sumtane t'as. 71. edo, aghne mokht'imei nisapes beepe na aqven, beepes kartuli, ach'aruli k'iloten ughaghalnan. 72. hama lazepekti giurjije ughaghalnan do beepes lazuri vauchkinan.

1.3. My great teachers 1. In 1964 two lecturers of Tbilisi University Otar Uridia and Parnaoz Ertelishvili arrived in our village Sarpi. 2. They gathered villager girls and boys and told: 3. “Who wants to study at university we’ll examine now and who will give us a correct answer we’ll take them to Tbilisi”. 4. And who will get three in exam he/she would stay in University. 5. Two men were selected. 6. We went to Tbilisi a month earlier. 7. Otar Uridia took us to some teachers and we started preparing for the exams. 8. Five academicians attended the exam. There were Akaki Shanidze, Arnold Chikobava, Giorgi Akhvlediani, Alexandre Baramidze. 9. So we – Omar Memishishi and I, became university students. 10. We lived in a student dormitory. 11. Eight people lived in the dormitory for five years. 12. Four lived on one side of the room, four – on the other. 13. There was a study-room in the middle. 14. It was a bit difficult but what we could do?! 15. Highly known professors taught at the University: Akaki Shanidze, Arnold Chikobava, Varlam Topuria, Simon Qaukhchishvili, Alexandre Baramidze, Giorgi Akhvlediani, Ketevan Sikharulidze, Korneli Danelia, Otar Uridia... they were many. 16. My English teacher was Keto Bakradze. 17. When I was in fifth grade Akaki Shanidze taught me ancient Georgian. 18. He was too old and in the language group there were five students – three girls, two boys. 19. The boys were me and Ruben Enukashvili. 20. And Enukashvili was a cunning Jewish and he used to bring a newspaper and give it. 21. In front of the main building of the University there was the sixth building. 22. Georgian language laboratory was there. 23. Once I came there, to the laboratory, 24. brough books and other things, and when I was coming down I met Akaki Shanidze on the stairs. 25. He often pronounced my name errorly and called me Pridon. 26. Once I asked Akaki Shanidze modestly: 27. “Mr. Akaki, my name is Nodari and why do you call me Pridon?” 28. He said to me: “In your name there is "r" letter, and in the name Pridon there is also „r" letter and that’s why I get them wrong”. 29. He was a very kind man (= person). 30. We loved him very much. 31. Arnold Chikobava was the adviser of all Sarpi’s inhabitants. 32. He was a middle-sized man. 33. He knew beautiful speaking and helped everyone. 34. I’ve read his book "Grammar of the Chan language" many times. 35. He used to help us in every way. 36. Chikobawa did not teach me, but he knew that I was Laz and he used to ask me: 37. “How are you, what are you doing?” 38. He also used to ask me: “ Do you have any difficulty to help?” 39. “Thank you so much, but I don't need anything to help”, I used to tell him. 40. Arnold Chikobava paid attention to me. 41. All treated us well at the University. 42. Topuria was a very good person. 43. No matter where he met me, he was always the first to greet me. 44. He was a very honey man. 45. Varlam Topuria was my suppervisor. 46. He obliged me to write two themes. 47. I remember him with sweet words. 48. When I was in the third year he died. 49. His death made me very sad. 50. All students were very hurt. 51. Giorgi Akhvlediani was very handsome. 52. Looking at him one would have thought that he was a young boy. 53. He was a very kind person. 54. Simon Qaukhchishvili was an old man, he did not like much talking. 55. We, students loved him very much. 56. In summer when we finished the exams, 57. and went back to University in August, 58. I took these recordings and gave them to Mr. Parnaoz Ertelishvili. 59. And so I wrote texts in summers for three years. 60. When I graduated from University, I stayed in Tbilisi for three days before arriving home. 61. Akaki Shanidze asked me: 62. “Are you staying here or going to Sarpi? 63. I told him: “I cannot stay here, I have two kids at home and my mother and father are sick, so I can't stay”. 64. Then he said to me: “Go to Sarpi and patronize Laz language”. 65. I still remember what he said, and as he told me, so I’ve been doing thus. 66. I tell this to our school children. 67. The kids you’ve seen today have difficulty speaking Laz. 68. In Sarpi it is rare the family where mother and father are Lazies. 69. Either mother is Laz or father is Ajarian or father is Laz, mother – Ajarian. 70. And a pure Laz family is two or three. 71. Therefore, new daughters-in-law when they have children, they speak Georgian, Ajarian dialect with their children. 72. The Lazes also speak to them in Georgian and the children do not know the Laz language.