აფხაზეთის ლაზუი ოფუტეფე

3.1. აფხაზეთის ლაზური სოფლები 1. ახლა როგორ გითხრათ, ისიც არ ვიცი, აფხაზეთში ლაზური სოფლები , როგორც ამბობენ, ბევრი იყო. 2. მხოლოდ სოხუმში, სოხუმის რაიონში ჩვიდმეტი სოფელი იყოო, – ასე გამიგია მე. 3. ყველაზე დიდი სოფელი ყოფილა შუბარა, სიდიდით მეორე ყოფილა – ფშართილუღი. 4. ახლა მე როგორც გამიგია, შუბარაში ორმოცდაათი ოჯახი იყო. 5. ყოველ სახლში ათი, ზოგ სახლში უფრო მეტი კაცი კი იყო. 6. იმიტომ იყო, რომ ოცდაათიან წლებში იქ, შუბარაში, ლაზური სასწავლებელი გაიხსნა, კიდევ დიდი სოფლები იყვნენ (= იყო). 7. მაგრამ ოცდაჩვიდმეტის მერე, როდესაც კომუნისტებმა დაიწყეს რეაქცია (= რეაქციული პოლიტიკა), ნუ მოხუცებს არ ვამბობ, მაგრამ ბევრი კაცი მოიკლა (= დაიღუპა). 8. მერე იმ წლებში ბევრიც თურქეთში წავიდა, ნუ აქ კარგად არ (= ვერ) ცხოვრობდნენ და რეაქცია იყო, რაღაც იყო, იმიტომ. 9. თურქეთმა გემები გამოუშვა სოხუმში, გუდაუთაში, ოჩამჩირეში... 10. დადგებოდნენ, დღეები (= დღეობით) იქ იცდიდნენ და ლაზები ნელ-ნელა იკრიბებოდნენ და სხდებოდნენ ამ გემებში და მიდიოდნენ. 11. აი, ამ დროს ისკენდერ წითაშმა მოიარა მთელი ლაზური სოფლები, ეხვეწებოდა: „არსად არ წახვიდეთ, აქ არის ჩვენი სამშობლო, კიდევ აქ უნდა ვიცხოვროთ, ჩვენ ლაზეთი აქ უნდა ავაშენოთო“. 12. მაგრამ იმ წლებში ისკენდერიც მოკლეს და ვინც დარჩა ისინიც ორმოცდაცხრაში, ბლობის თვეში (= ივნისში) გააგზავნეს ციმბირში და უფრო იქითაც. 13. უმეტესობა წავიდა თურქეთში, დავბრუნდით ჩემი ოჯახი, ჩემი ბიძები, მამიდები, არ ვიცი, ერთი (= სადღაც) ათი – თხუთმეტი ოჯახი. 14. დავბრუნდით და ვცხოვრობდით სოხუმში, მაგრამ ამ აფხაზური (= აფხაზეთის) ომის შემდეგ, იქიდანაც გამოვიქეცით. 15. ახლა აფხაზეთში ერთი-ორი ბიძა მყავს, მამიდა, ვიღაცები, მაგრამ ძალიან ცოტა დარჩნენ ლაზები. 16. ადრე, წინათ ლაზეთში ცხოვრობდნენ, შიდა მიგრაციები როგორ არ იყო სტამბოლში, ანკარაში, აქ ასეა. 17. ლაზეთი (ლაზეფუნა, ლაზონა) ძალიან წვრილი ქვიანი (= კენჭოვანი) არის. 18. მიწა დიდად არ იყო, მერე გამოვიდა ჩაი, რაღაცები და ფული იშოვეს. 19. ლაზები საშოვარზე იყვნენ, ფულს იგებდნენ, ბევრიც იქ რჩებოდნენ (= რჩებოდა). 20. ბევრიც მერე ბრუნდებოდა და ლაზეთში ცხოვრობდნენ ცოტა ხანს. 21. ჩვენ აფხაზეთში მიწა ჩვენი (= ჩვენი მიწა /ადგილი) გვქონდა, სახლები ჩვენი, ციხეები ჩვენი გვქონდა, ჩვენი სასაფლაოები გვქონდა. 22. ჩვიდმეტი სოფელი კი იყო და ოჩამჩირეშიც ბევრი [ლაზი] იყო, გუდაუთაშიც იყო. 23. გაგრის იქით, სოჩა-ბიჭვინთაშიც, კი იყვნენ ლაზები. 24. დღეს “კაბარდინკაია” სოფელი რუსეთში რომ არის, ისიც ლაზური სოფელი იყო, მე როგორც ვიცი. 25. ანაკლია ლაზური სოფელი იყო. 26. მერე ლაზები იმ დროს თბილისშიც იყვნენ, ქუთაისშიც იყვნენ. 27. ისინი ყველა ადგილას (= ყველგან) რაღაც საქმე (= საქმეს) ნახავდნენ (= სამუშაოს იპოვიდნენ), თავიანთი სამქროები ჰქონდათ. 28. ლაზები კარგი ოსტატები იყვნენ, სახლები (= სახლებს) აშენებდნენ. 29. სახლები (= სახლებს) აშენებდნენ, მაგრამ უფრო აჭარაში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში. 30. იმ ადგილებში ერთნაირი ტიპის სახლები არის. 31. ლაზების აშენებული არის აქ სახლები, მიწერილიც არის: „ამ წელს ლაზი (= ლაზმა) ოსტატებმა ეს სახლი ააშენესო“. 32. ბაწაშები, ჩვენი გვარი დიდი არის და ამას ბევრი განშტოებები აქვს. 33. ახლა ბაწაშები დიდად (= ბევრნი) არიან მთელ ლაზეთში, ყველაზე მეტი – ფაზარსა და არტაშენში. 34. ჩვენ ვართ ვიწე-არქაბის ბაწაშები, მაგრამ თურქული გვარი გვქონდა კაზანჯი. 45. ბაწაშები რომ ვართ, ვიცოდით ჩვენ და მერეც გავიკითხე იქით-აქეთ, „ბაწაშები ხართო“ და ამიტომ ბაწაში გავხდით.

3.1. apkhazetis lazui oput'epe 1. ats'i much'o gits'vat, eti vamichkin, apkhazetis lazuri oput'epe na zop'onanste, dido t'u. 2. mkholod sokhumis, sokhumis raonis vitoshkit oput'e t'uia, – asho mignapun ma. 3. irishen didi oput'e t'een shubara, didinobaten mazhura t'een – pshartilughi, 4. ats'i ma na mignapunstei, shubaras jurenechdovit k'era t'u. 5. k'ata okhois vit, bazi okhois daa dido k'ochi kort'u. 6. emusheni t'u-ki, echdovit'o ts'anapes ek, shubaras, lazuri mgopurati, kogoints'k'u, kholo dido oput'epe t'es, 7. mara echdovit'oshk'itis shk'ule, mundesti k'omunist'epek gioch'k'es reaktsia, nu badepe vabzop'on, hama dido k'ochi diilu. 8. ek'ule em ts'anapes didoti turkieshi igzalu, nu ak k'ai vask'idut'es do reaktsia t'u, mutkhai t'u, emusheni 9. turkiek gemepe moshku sokhumis, gudautas, ochamchires... 10. nodgitut'es, ndghalepe ek chumet'es do lazepe tamo-tamo ik'oobet'es do gekhedut'es am gemepes do igzalt'es. 11. ai, am oras isk'ender ch'itashik moilu mteli lazui oput'epe, okhvets'ebut'u: “soti mo ulut, hak en chkuni dobadona, chkva ak bsk'idaten, chkun lazist'ani ak bk'odaten”. 12. hama em ts'anapes isk'enderiti doiles do minti dosk'idu emt'eepeti zhurenechdochkhoros, bulobash tuta, domjghones sibiriasha do daa ekoleti. 13. didope igzales turkiesha, gobiktit chkimi ojakhi, chkimi jumadepe, dadepe, mu michkin, aa vit-vit'okhut ojakhi. 14. gobiktit do bsk'idut'it sokhumis, hama aia abkhazuri muarebesshk'ule, ekolenti vimt'it. 15. ats'i abkhazias ar-zhur jumadi mionun, dadi, mitkhanepe, hama dido ch'ut'a dosk'ides lazepe. 16. ts'okhlei, ts'okhle lazist'anis skidut'es, shida migratsiebi much'o vart'u st'ambolis, ank'arashi, ak esho yen. 17. lazist'ani (lazepuna, lazona), dido mts'ule kvaona yen. 18. let'a dido vart'u, ek'ule gamakht'u chai, mutkhanepe do para dziomt'es. 19. lazepe k'urbetis t'es, para mogamt'esu, didopeti ek dosk'idut'es, 20. didopeti ek'ule goikt'et'es do lazist'anis skidut'es ch'ut'a oras. 21. chku apkhazetis let'a chkuni mighut'es, okhoepe chkuni, jikhape chkuni mighut'es, chkuni mezalughepe mighut'es. 22. vit'oshkit oput'e kort'u do ochamchiresti dido t'u, gudautasti kort'u, 23. gagras ekole, socha-bich'vintasti, kort'es lazepe. 24. andgha “k'abardink'aia” oput'e rusias na yen, eti lazui oput'e t'u do ma na michkinstei. 25. anak'lia lazuri oput'e t'u. 26. ek'ule lazepe em oras, tpilisisti kort'es, kutaisisti kort'es. 27. entepe iri i yeis mutkha dulia dziomt'es, mutepeshi tsekhepe ughut'es. 28. lazepe k'ai ust'ape t'es, okhoepe k'odumt'es. 29. okhoepe (= sakhlebs) k'odumt'es, hama upro ach'aras, gurias, samegrelos, apkhazetis. 30. hem eepes ar t'ip'ishi okhoepe yen. 31. lazepes k'odei yen ak okhoepe, mech'aeliti en: “am ts'anas, lazi ust'apek aia okhoi k'odesia”. 32. bats'ashepe, chkuni gvari didi en do amus dido t'ot'epe ughun. 33. ats'i bats'ashepe dido yenan shei lazist'anishi, iishen dido – pazaris do art'ashenis. 34. chkun voet vits'e-arkabis bats'ashepe, hama turkuli gvari mighut'es k'azanji. 45. bats'ashepe na voet, michkit'es chkun do ek'uleti govik'itkhi ekole-akole, “bats'ashepe ietia” do emusheni bats'ashi dovivit.

3.1. Laz villages in Abkhazia 1. Now I don't know how to tell you. As they say, there were many villages in Abkhazia. 2. Only in Sokhumi, in the Sokhumi region there were seventeen villages – that's what I heard. 3. Shubara was the largest village, Pshartiluli was the second largest one. 4. Now that I heard, there were fifty families in Shubara. 5. There were ten people in every house, in some houses – more, 6. because in the 1930s, a Laz school was opened in Shuraba. There were other large villages. 7. But after 1937, when the communists started to react, many people were killed, I am not talking about the old people. 8. Then in those years, many people went to Turkey, they did not live well here and there was a reaction, something happened . 9. The Turks launched ships in Sokhumi, Gudauta, Ochamchire... 10. They arrived and waited there for days, and the Laz people slowly gathered and sat in these ships and left. 11. At that time, Iskender Tsitash went round these villages, begging them: “Do not go anywhere. Here is our homeland, we have to live here, we have to build Lazeti here“. 12. But in those years, Iskender was also killed and those, who remained were sent to Siberia and beyond it in the month of cherry season (= in June) in forty-nine. 13. And most of them went to Turkey. My family, my uncles, aunts, I don't know, ten-fifteen families returned. 14. We returned and lived in Sokhumi, but after this Abkhazian war, we ran from there. 15. Now I have one or two uncles in Abkhazia, some aunts, but there are very few Laz people left. 16. Previously, they lived in Lazeti, there was internal migration in Istanbul, Ankara, it is the same here. 17. Lazeti (= Lazepuna, Lazona) is very small-stoned village. 18. There was not much land, they bred, other things and they earned money. 19. The Laz people were there to earn money, they won money, many of them stayed there. 20. After that, many people returned to Lazeti and lived for a while. 21. In Abkhazia we had our land’s, our houses, our prisons, our cemeteries. 22. There were seventeen villages and there were many in Ochamchire and Gudauta as well. 23. There were Laz people beyond Gagra, in Socha-Bichvinta. 24. The present village Kabardinkaya in Russia, it was also a Laz village. 25. Anaklia was Laz. 26. At that time the Laz people were in Tbilisi and Kutaisi, as well. 27. They found some job everywhere, they had workshops. 28. They were good masters, they built houses. 29. They built houses mostly in Ajaria, Guria, Samegrelo, Abkhazia. 30. There are similar type of houses in those places. 31. There are houses here built by Lazes, there is also inscription – this year the Laz masters built this house. 32. Bats'ashes, our surname, are numerous and it has many branches. 33. Now Bats'ashes are the most numerous in Fazar and Ardashen. 34. We are Bats'ashes of Vits’e -Arkabi, but we had Turkish surname Kazanji. 45. We knew that we were Bats'ashes, and then I enquired around – and they said: “You are Bats'ashes“ that's why we became Bats'ashi.